Teater Albatross

Vi åkte till Wrocław.

Våren 1970 frågade några vänner mig om jag ville följa med dem till en stad i Polen.
 En av dem hade lånat pappas Volvo Duett. Varför inte? Och snart var vi på väg. Körande söderut från Swinouscje, genom vackra skogar. En gammal Volga körde 
ikapp oss. I baksätet satt en man med hatt, viftande med armen som om han
 ville säga ”välkommen till Polen”.”Vilket land” tänkte jag. Så trevliga människor,
 som vinkar till varandra sådär. Några minuter senare stoppade samme man vår bil.
 Han stoppade oss mitt i skogen. Han ville växla pengar. Jag hade hört talas om att man inte skulle växla pengar i polska banker. Inte en chans. Så varför inte!? Han verkade så trevlig.

Över nyårshelgen hade vi åkt till en stad som var omöjlig för mig att uttala : Wrocław. Jag mötte en värld, som var väldigt olik Sverige. Den var full av fattiga, men vänliga människor och hade mjölkbarer, som inte kostade någonting. Jag gillade verkligen mjölkbarerna!
Även om jag inte var intresserad av teater, följde jag med en vän för att se ett skådespel. Det var en fantastisk upplevelse. Det var som om en dörr hade öppnats inom mig. Världen var plötsligt så stor och jag kände mig fullständigt trygg i denna magnifika värld.
 Jag bestämde mig där och då för att bli skådespelare, för att arbeta med teater i framtiden.
Jag tog med mig skivor av Marek Grechuta och Ewa Demarcyk hem till Sverige.
 De blev mig kära. Särskilt Grechuta. En av de sista dagarna i Polen bjöd jag in alla, också våra polska vänner, till middag på en fin restaurang. Mina svenska pengar hade gjort mig snuskigt rik – Volgamannens pengar fanns i min plånbok. När jag betalade, blev det lite kaos. Folk skrattade. Först förstod jag inte. Mina pengar var från 1942.
 Inget värda. Mannen med den långa svarta rocken, hattmannen, var inte min favorit längre!

Förundran väckte teaterdrömmar.

Att börja med teater tog sin tid och åren gick. Fem år senare började jag
 faktiskt med teater och det jag hade sett i Polen var fortfarande min referenspunkt. Efter en tid, medan jag studerade teater vid Göteborgs Universitet, såg jag foton av pjäsen jag hade sett i Wrocław. Jag förstod att det var en mycket berömd pjäs av en legendarisk teater. Det var ”Apocalypsis cum Figuris” av Grotowskis Teatr Laboratorium. Så jag köpte böcker, läste artiklar och pratade med folk för att förstå mer om Grotowskis teater.

Vi bildade Eldteatern.

Vid den tiden, 1976, startade jag med två vänner, Ulf Skogsén och Pita Fridell, en teater  som hette Eldteatern. Vi ville göra teater som tog människor långt bort från vardagslivet. Vi genomförde en skådespelarträning som hade sina rötter hos Grotowski och Odinteatret. Vi arbetade på landet med en hemmagjord blandning av övningar. Vi var tre personer, som arbetade tre år för att skapa en entimmesföreställning om ryska revolutionen. Vi hade inga förbindelser med resten av teatervälden.

Hasior.

Den hösten, 1976, såg jag en stor utställning av Wladyslaw Hasior i Göteborg. Utställningen har funnits med mig sedan dess. Upplevelsen på Konsthallen liknade den upplevelse jag fått vid Grotowskiföreställningen. Och i framtiden skulle jag möta honom igen. Jag kommer att återkomma till det.

 

Efter tre år av väldigt intensivt arbete, ofta schemalagt från morgonen till sena kvällen, hade vi premiär på pjäsen, som hette ”Uppståndelsen”.

Uppståndelsen.

Vi mötte starka reaktioner och något senare, när vi spelade på legendariska Sprängkullen i Göteborg, råkade den polska teatern Osmego Dnia (Åttonde Dagens Teater) se oss. Det var den polsk-judiska Johanna Helander, som tog dem till vår föreställning. De ville att vi skulle komma och spela i Polen. De talade om en festival i Lublin, Konfrontaçje 1980…..

Trollkarlen från Lublin.

Åka till Lublin? Jag hade läst ”Trollkarlen från Lublin” av Isaac B. Singer, den polsk-judiske författaren. Jag älskade boken och jag blev, genom Singer, mycket intresserad av den östeuropeiska judiska värld som utrotades av nazisterna. Singer var min favoritförfattare sedan flera år och naturligtvis såg jag fram emot att åka till Lublin.

Sedan åkte vi ut på en europeisk turné med ”Uppståndelsen”. Vi spelade på Akademia Ruchos scen nära Gamla Stan. De, Akademia Ruchu, gjorde ett starkt intryck på oss. Vi såg en immobil(!) pjäs föreställande en bussresa. Akademia Ruchu berättade efter föreställningen att man vid premiären hade spelat föreställningen i tre timmar. Det var så här: ”Bussresan” – så hette föreställningen – bestod i att ett antal skådespelare satt i buss-säten. Helt stilla. Alla var som statyer i sitt säte. Det enda som hände var ljudet av av bussmotor. Inbromsningar. Växlingar. Teatern hade räknat med att publiken efter nån timme skulle troppa av. – Inget hände ju! Men efter tre timmar bröt Wojchek Krukowski, kontnärlig ledare för Akademia Ruchu, föreställningen… Hela publiken var kvar! Succé! Kunde man bättre skildra det hopplösa Polen än genom en bussfärd till ingenstans!?
På Kulturpalatset såg vi också något av Jozef Szajnas teater. Vi sögs in i en förtrollad värld, vi filmade medan föreställningen pågick. De blev lite arga, tyckte nog att vi var respektlösa.

Konfrontacje Festival

Sedan, 1980, spelade vi, genom Osmego Dnia, på Konfrontacje Festival i Lublin. Själv blev jag gripen av polisen när jag gick, klädd enbart i  gasbindor, genom gatorna i närheten av KUL-universitetet. Två polismän släpade in mig i sin lilla polisbil. De var upprörda. De gillade inte att jag gick runt med en röd flagga och sa ”Hallå” i en megafon. De frågade mig olika saker. Jag svarade med min figur, som bara visste ett ord: Hallå! De körde iväg med mig en bit, så kom festivalens chef och urskuldrade mig. De släppte mig. Festivalens tidning skrev: ”Det är underbart att se den svenske skådespelaren, han gör något helt annat än de polska teatrarna”.

Polen kokade av Solidaritet-drömmar. Affärerna var tomma. Folket var fullt av hopp. Men det starkaste för mig var inte festivalen, utan besöket i Maidanek. Det skakade mig i djupt. Och var det första av många besök, kulminerande med vår föreställning 1985 i en barack i Maidanek för överlevande politiska fångar. Vid det här första besöket i Maidanek förlorade jag kontrollen över mig själv. Jag sprang fram till stängslet och försökte riva ner det.

Gamla Staden i Lublin hade en speciell atmosfär, full av historia. Vi ville komma tillbaka. Vi fick många nya vänner, till exempel människorna kring Teatr Provisorium och de andra så kallade studentteatrarna i Lublin. Och en ung flicka, Beata Ziemska, som vi senare hjälpte till Sverige, var vår underbara värdinna.

Solidaritet.

I augusti 81 och 82 var jag tillbaka i Polen igen. Stora demonstrationer i Warszawa.
 Jag tror det var 82. Jag såg en gammal man bli slagen av en Zomo-man. (Zomo var den fruktade säkerhetspolisen.) Det var skrämmande. Jag var helt klädd i vitt. Jag hade en stor blombukett (med en liten kamera inuti ). Jag gick omkring längs med Gamla Stan. Polisen hindrade alla från att komma in i Gamla Stan…. Men när jag kom gående väldigt långsamt för mig själv, helt klädd i vitt, med blommorna, öppnade polisen spärren för mig! Jag gick ensam över det stora torget vid början av Gamla Stan. Bakom mig slogs, sprang och skrek folk. Det här var sommaren, när de stora blomsterkorsen låg i Warszawas centrum. Allt var så märkligt.

Lägren.

Overkligheten passade bra till mina besök i både Auschwitz och Maidanek. I Birkenau vandrade jag på vintern med en guide, en fransktalande före detta fånge, som ville lära mig många saker. Han kommunicerade på ett väldigt intensivt sätt. Jag förstod inte mycket. Han var verkligen gammal. När han talade om kriget, var det som om det fortfarande pågick. Det var tät dimma och de nakna skorstenarna såg overkliga ut. Plötsligt ser jag en hjort gå bara några meter ifrån oss. Jag kommer aldrig att glömma det. I Lublin bodde jag
 alltid hos min vän Malgorzata Sady. Från hennes vindsfönster kunde jag se ut över Maidanek. Jag hade en del kontakt med de före detta politiska fångarna. De hade en förening, som hette Klub Maidanka. Väldigt trevliga gamla människor, som berättade sina häpnadsväckande historier. De sade att Jag kunde komma med min teater och spela i en barack i Maidaneklägret. De ville arrangera det.

Vid det här laget hade jag lämnat Sverige och arbetade med en italiensk teater, Teatro Nucleo. Det var där jag fick höra talas om Jaruzelskis kupp i december. Jag ringde till vänner i
 Polen och Sverige från Bar Ricardo, den lokala baren utanför teatern. Det var en mardröm. Och telefonsamtalen var alldeles för dyra.

Teater Albatross och vår tama kaja.

1984 var jag tillbaka i Sverige. Jag bildade Teater Albatross tillsammans med min dåvarande
 fru, Nadia Scapoli.

På sommaren åkte vi till Poznan för att besöka Osmego Dnia. Vår plan var att senare åka runt i Polen ett tag. Vi tog med oss en kaja från Sverige. Kajan blev sjuk. Allt var plötsligt väldigt dramatiskt. En natt dog kajan. Jag kommer ihåg, att strax innan han
 dog blev han plötsligt helt tillfrisknad. Jag väckte min fru: ”titta, han är OK! I samma ögonblick dog han.Vi åkte hem. Min fru tyckte att det var för jobbigt att vara i Polen under den tiden. Folket på Osmego Dnia trodde att vi åkte hem för att kajan dog.
 Men så var det inte. Hur som helst roade det dem mycket.

Med Svarta Blommor till Polen.

Vid denna tid hade vi gjort en pjäs, Svarta Blommor, om Förintelsen. Tack vare våra vänner i Polen var det möjligt för oss att fara på turné ́
till Polen 1985. Osmego Dnia, Teatr Provisorium och Akademia Ruchu hjälpte oss. Vi spelade i Bialystok, Lomza, Torun, Bygdgozsc, Katowice, Slupsk, Krakow, Poznan, Lodz,
 Lublin och Warszawa. Vi spelade på Dom Kulturys, på teatrar, på studentklubbar.
Vi spelade också på ett gymnasium i Torun. Det var ofta unga kritiska människor,
 som stod utanför det etablerade samhället, som hjälpte oss. De tillhörde mest s k Studentteatrar. Långt senare blev flera av dessa teatrar ledande teatrar i Polen. På vissa platser 
var borgmästaren och mycket officiella personer inblandade. Då fick vi medaljer och vodka.

Foto Svarta Blommor

Det var en märklig tid.Vi var inte så kända i Sverige och i början var det lättare att sälja vår föreställning och få stor publik i Polen än i Sverige! Dessutom var vi extremt rika i Polen. I Sverige hade vi ingenting. I Polen åt vi biff Tatarski, i Sverige  spaghetti.

PAGART.

Vi kom tillbaka 1986. Den här gången hjälpte den officiella Art-Agency, PAGART oss 
att organisera turnèn. Bakgrunden: När vi skulle spela på ett av kulturhusen i Warszawa ́1985, gick vi en vecka före föreställningen (vår turné var på väg från Łomża till Torun, vi passerade Warszawa) upp till PAGARTS kontor i det jättelika Kulturpalatset. Vi ville att de skulle se vår pjäs. De var väldigt otrevliga. De sade att de bara stödde professionell teater. Albatross var, enligt dem, bara en
 studentteater. De var inte intresserade. När vi lämnade kontoret (arga på grund av deras arrogans) berättade vi igen, en sista gång, när och var vi skulle spela; nästa lördag i Warszawa.

– Hursomhelst, vi spelade i Warszawa, i  en Dom Kultury i centrum. Efter pjäsen kom en gammal kvinna till oss. Hon grät högljutt. Efter ett tag förstod vi, att det var kvinnan från PAGART. Det var chefen själv. Hon var helentusiastisk över vår pjäs. Plötsligt kunde hon tala tyska. Hon berättade om sitt liv för oss, om kriget, om Hemma-armén. Ibland berättade hon och ibland grät hon. Senare blev hon vår vän. Jag tror att hon hette Alina Jablonska.

PAGART organiserar studentteatrar.

Alltihop ledde till att PAGART 86 organiserade en internationell student-teaterfestival 
på Stodola, den berömda studentklubben i Warszawa. Jag tror att den gjordes i samarbete med Akademia Ruchu. Vi var glada att komma tillbaka. Jag minns att pengarna till
 båtresan till Polen gavs till mig i handen av en polsk turist i Göteborg. Chefen ville inte 
ha något med västerländska banker att göra! En annan egendomlig sak: vi ville ha bensinpengar från PAGART. Vi var lite trötta på det faktum, att vi, när vi skulle köpa bensin, var tvungna att fylla en dunk och sedan bära den till bilen. Och det måste vara en polack, som köpte bensinen. Så de flesta av våra värdar i Polen har burit tunga bensindunkar åt oss. 
Med PAGART vid vår sida trodde vi att det skulle bli slut på denna pinsamma historia. Nej, nej. Alina Jablonska sade: Ge lite choklad till killarna på bensinstationen, så låter 
de er köpa bensin till polska priser! Polen var alltid Polen. Våra värdar fick fortsätta att bära de tunga dunkarna.

Teatr Provisorium till Sverige.

Det var under den här turnén som vi spelade i en barack i Maidanek för de före detta politiska fångarna. Det var 1985 och Slawek Skop på Teatr Provisorium i Lublin fascinerade oss och hjälpte oss mycket. Av honom köpte jag hans polska högtalare, som jag fortfarande använder. Han drömde om att resa ut i världen, t.o.m. om att erövra världen och vi skulle hjälpa honom och Provisorium att göra det! Inom ett år besökte Teatr Provisorium Sverige, både Stockholm och Göteborg. I Göteborg spelade de på Angeredsteatern, som då var en institutionsteater med många stalinister i ledningen. Jag minns att Provisorium berättade om de märkliga och intressanta diskussionerna efter pjäsen! Rebeller i Polen mötte svenska rebeller. Provisorium var misstänksamma, de menade sig ha sett en bild av Stalin i teatern…

Vi spelade i en barack i Maidanek.

Det var väldigt speciellt, en slags helig atmosfär, att spela i baracken i Maidanek. Ungefär 40 före detta fångar, numera nästan alla döda, såg oss. De satt fullständigt tysta, orörliga. Ingen såg på texten. Vi var osäkra. Var de uttråkade? Vi pratade under den rikligt tilltagna måltiden som de bjöd oss på efteråt. Nej, de var inte uttråkade! Men de flesta av dem hade inte varit tillbaka på insidan av Maidanek sedan kriget.
 De hade arbetat mycket med Klub Maidanka, besökt skolor och berättat om sina erfarenheter, skrivit rapporter om sina upplevelser och så vidare. Men att vara tillbaka i baracken var väldigt starkt. Sedan var de förvånade, att vår pjäs var så judisk. Det var trevligt, men det förvånade dem! En av de gamla fångarna hade också bjudit in ungefär 15 år gamla skolbarn att komma. Ungdomarna var rörda av att vara där med de gamla fångarna. Och de gamla var rörda över att vara där med ungdomarna.

I vår föreställning hade vi en stor karusell gjord av glas, en ide ́som hade uppkommit från karusellen utanför Warszawas getto, karusellen från Milosz dikt om Campo di Fiore. Att spela där i baracken fick historien att komma tillbaka för mig. Tivolimusiken och de vackra färgerna från den upplysta, snurrande karusellen inuti baracken gjorde fiktionen verklig. Jag var överväldigad.
Det var något år som Teater Albatross, märkligt nog, var favorit hos PAGART. Så föll plötsligt muren, och historien vände blad.

Tokalynga Teaterakademi i Halland.

1988 köpte Teater Albatross ett stort hus på landet utanför Göteborg. Vi kallade huset Tokalynga Teaterakademi. Teater Albatross är fortfarande baserad där. Polska vänner, skådespelare och folk utanför teatern har hittat hit för att besöka oss. Redan sommaren 1988 hade vi vårt första längre polska residens med tillhörande lokalt gästspel: Teatr Snow från Gdansk.

Wladyslaw Hasior.

1989 gick jag in i en konstnärlig och personlig kris. Efter att ha renoverat vårt hus förberedde vi en ny pjäs. Plötsligt var arbetet så svårt. Folk var arga. Skådespelarna åkte iväg. Min fru försvann också med vår femåriga dotter. Jag var alldeles 
ensam i ett gigantiskt hus mitt i skogen. Jag kände ingen som bodde i närheten. Jag gick in i en depression. Jag gjorde ingenting. Inga planer. Ingenting. Inget betalande av räkningar.
Det var bara en sak, som gav mig lite tröst: en utställningskatalog om den polske skulptören Wladyslaw Hasior. Katalogen härrörde från utställningen, jag hade sett 1976. Jag var så fascinerad. En dag fick jag reda på, genom en svensk träskulptör, Torsten Renqvist, att Hasior hade en utställning i Tallinn. Jag lyckades få tag på telefonnumret till det största konstgalleriet i Tallinn. Jag visste genom programbladet, att
 Hasior talade en del franska och jag kom att tala med en man som talade franska
 på ett konstigt sätt. Jag kunde inte förstå, om det var Hasior, jag talade med, men jag sade till mannen, att jag skulle komma till Tallinn vid en viss tidpunkt och se utställningen.
 Och jag åkte till Tallinn. Jag hittade galleriet och där fanns utställningen! Mitt i rummet var en man som som såg ut som Hasiors foto i programkatalogen. Han sa till mig: ”Monsieur Robert Jakobsson?”. Det var han. Jag älskade utställningen. Vi blev vänner.

Spela teater i Hasiorutställning!?

Jag sade till Hasior, att jag ville spela teater i hans utställning. (Jag blev förvånad
 när jag hörde mig själv säga det). ”En underbar idé, min nästa utställning är i Södertälje, i Sverige!”

Jag åkte hem, fortfarande deprimerad. Efter ett tag ringde chefen för Konsthallen i Södertälje, Per Drougge,  ”Jag har hört från Hasior att Du skall spela teater här!?” Jag sade att jag var deprimerad och inte hade en aning om vad jag skulle spela. Jag försökte säga nej. Han sade att Hasior ville att jag skulle komma ett visst datum i april, och att de skulle ge mig 5 000 kr. Jag ändrade mig – sade ja!

Och en solig tidig vårdag, började jag få idéer, texter, bilder… Jag for till Södertälje, Jag spelade min lilla pjäs, finalen var att jag brände en gädda, som jag höll i.
 Jag tänkte mig att den var en parafras på buddistmunkar som bränt sig själva i Vietnam och Hasiors skulptur ”Ekologiskt Skri.” Efter en stunds tystnad gick Hasior över scenen till mig. Plötsligt såg jag hur stor han var. Och nu letade hans ögon efter mina! Då förstod jag hur blyg Hasior var, och att det nog var första gången vi haft ögonkontakt! Han gav mig en riktig björnkram, som tog andan ur mig, och sade med stark röst: ”Teatr Hasiorski”! – jag tänkte, att det var en positiv signal och var lycklig.

Jag for hem igen. Blev deprimerad igen. Men Hasior övertygade mig att komma till
 hans nästa utställning också, denna gång till Esbo, Finland. Att spela där var också 
mycket trevligt.

Får jag göra kopior av Hasiorskulpturer!?

Dagen efter föreställningen frågade jag Hasior om jag kunde få tillåtelse att göra kopior 
av en del av hans arbeten, att så att säga ha min egen Hasior-utställning. Han tyckte inte om idén och sade nej, men ändrade sig när han såg hur ledsen jag blev av hans reaktion. – OK, men du måste kalla dem repliker, inte kopior! 
Under de följande åren, fram till W.Hasiors död, höll jag viss kontakt med honom. Jag besökte honom några gånger i Zakopane – i hans museum där han gav mig sitt 
speciella te och berättade obegripliga historier på franska. (Vi var, båda två, väldigt 
dåliga på franska) . Jag besökte honom också i Bryssel, där han hade en viktig ut
ställning. Där köpte jag ett av hans absoluta favoritstandar : Vinnaren. Vinnaren finns fortfarande i den permanenta Hasior – utställningen på Tokalynga Teaterakademi.
 Välkommen på besök, käre läsare!
 När Hasior dött 1999 skrev jag en minnesartikel i Dagens Nyheter, jag saxar ur texten: ”Hasior ville, inför att Krakow år 2000 skulle bli Europas Kulturhuvudstad, bygga ett system av vajrar över staden på vilka han kunde fästa dockor med vingar. Brinnande änglar som skulle fara mellan stationer annorlunda än de vanliga.”

Skulpturer på Tokalynga.

Hemma på Tokalynga (namnet på den lilla by där Teater Albatross är beläget) började jag, med en del nya medarbetare, att göra dessa repliker. Det var ett trevligt sätt, att lära känna grannarna på. De gav mig sitt rostiga skräp, gamla trasiga jordbruksredskap och liknande….. Jag behövde de föremålen för att
 kunna göra replikerna till Hasiors skulpturer. Och plötsligt var jag mycket aktiv. Grannarna kom för att titta på vad vi gjorde. En del polska vänner som Zbysek Morawski från Wrocław hjälpte mig att få ordning på sakerna. Och vi gjorde inte bara replikerna. Jag hittade så många underbara saker som jag kunde uttrycka mig själv genom att också mina egna skulpturer tog form. En dag, när jag berättade om min depression, frågade jag mig själv – deprimerad, varför säger jag att jag är deprimerad?! Har jag nånsin mått bättre!?

Till Teatr Laboratorium i Wrocław.

Jag började turnera. Pjäsen hette : ”Den Brinnande mannen”. Innehållet handlade i stor utsträckning om mina erfarenheter i Polen. Speciellt i koncentrationslägret Maidanek. Vi spelade mycket. Vi var senare tre män som spelade. Vi blev inbjudna till Wrocław, för att spela på Teatr Laboratorium, Grotowskis före detta teater.

Det var 1990. Exakt tjugo år efter att jag hade sett pjäsen som förändrade mitt liv. Och nu var vi där i samma rum. Några i publiken var kanske med också 1970.

En dag efter vår sista föreställning där blev jag stoppad av en ung flicka på gatan.
 Hon ville berätta något för mig. Hon tyckte inte att det kändes bra att gå till den teatern, eftersom hennes far hade spelat där. Platsen var helig för henne. Men
 hon hade älskat vår föreställning. Hon ville tacka oss. Hennes far hade dött nyligen. Hans namn var Ryszard Cieslak. Han hade levt och andats genom teatern. Hon saknade honom. Jag mindes, att det var hennes far, som hade trollbundit mig mest. Hon var tjugo år. Vi blev vänner.

Det här mötet med vad som var kvar av Teatr Laboratorium var viktigt. Stefanja Gardecka, en underbar kvinna från kontoret, kom att hjälpa oss mycket. Hon blev också en vän.

Allen Ginsberg i Polen!

Och när vi några år senare, 1994, hade gjort en pjäs om den amerikanske poeten Allen Ginsbergs liv, hjälpte Stefa och Osmego Dnia och Teatr Provisorium oss att turnera i Polen. Vi kom till nya och gamla ställen. På Osmego Dnia Teatr hade
 vi en workshop för ungdomar. Det var mycket inspirerande. Ungdomarna var fulla av liv. Jag hade en känsla av, att amerikaniseringen som svept över Polen efter Berlinmurens fall, höll på att minska. Över detta var jag mycket glad.

Ett trevligt nytt ställe var Teatr Kaana i Stettin. En teater nött av tidens tand med ett verkligt utslitet scengolv. Väldigt snälla människor. Storartad publik.

På restaurang i Stettin.

Där i Stettin var det bara ett problem: Låt mig förklara: vi åt all mat gratis på en rätt fin restaurant. Efter maten tycker 
jag om att få kaffe med mjölk. Och jag hade lagt märke till – sedan 1970 – att det
 vanligen inte fanns mjölk på restaurangerna. Ingen färsk mjölk. Så jag drack inte 
kaffe på polska restauranger. Men eftersom vi skulle äta där i 5 dagar och servitören inte hade någon mjölk åt mig, bestämde jag mig för att ta en promenad efter att ha ätit lunch och köpa mjölken själv. Affären låg förvånande långt borta. Hursomhelst,
 jag njöt av mitt kaffe med mjölk. Några timmar senare, efter middagen samma dag, ville jag ha min mjölk till kaffet. (Jag hade bett servitören att ställa vår mjölk i kylskåpet). Men på exakt samma sätt som han hade sagt tidigare, att de inte serverade mjölk, sade 
han det igen…  Vi runt bordet blev mycket  förvånade. – Den är i kylskåpet, sade jag. – Nej, vi hällde ut
 den, eftersom vi inte serverar mjölk! Berlinmuren verkade fortfarande finnas kvar. Vi åkte till Polen igen 94 och 95. Stefa Gardecka hjälpte oss, och det gjorde också Biuro Podroszy, en ny teater från Poznan, en grupp med smeknamnet ”Åttonde Teaterns Barn”.

Kaziemerz Dolny.

På sommaren 1994 reste jag med Susanna, en vän, till Kaziemerz Dolny. Vi bodde på skollärarnas pension. Jag ville se mer av denna legendariska, före detta judiska by. Vilken vacker plats! Byn, omgivningarna, floden Wistula! När jag vandrade i den judiska historiens fotspår besökte jag den före detta synagogan. Kvinnan, som arbetade där, talade på ett bryskt sätt om för mig, att det var en biograf, inte en synagoga! På slutet drog hon bort en svart gardin, ”voilà”, bakom den fanns en stor målning från synagogans tid. Det var uppenbart att hon inte tyckte om mig.
 Dagen efter pratade jag med en teaterregissör från Łódź. Vi vandrade på Wistulas strand.
 På andra sidan floden fanns en vacker slottsruin. Vi pratade om olika saker. Jag sade att
 det var konstigt att den här staden, Kazimierz, hade varit en judisk shtetl före kriget och nu
 var det som om historien aldrig hade hänt, det fanns nästan inga tecken från den historien. 
Han verkade förvirrad över det jag sagt, och dessutom allmänt negativ till att byn skulle varit judisk för bara en generation sedan. Jag var frustrerad och tänkte att jag ville
 göra en pjäs om den polsk-judiska historien och spela den på stora torget – Rynek – i Kaziemirz Dolny.

Vi spelade gatuteater om Förintelsen.

Och det hände! Bara någon månade efter att vi kommit hem från Polen ringde telefonen: Otroligt nog var det en kvinna från Lublins kulturförvaltning som frågade om vi ville komma och spela ”Judisk teater på gator och torg i Lublin kommande sommar?” Det var lite mirakulöst! 1998 kom Teater Albatross till Polen för att spela pjäsen HELIG!, som berättade om den judiska värld, som utrotades under andra världskriget. Det var en gatuteaterföreställning, med stora Hasiorinspirerade, brinnande, skulpturer. Teatr NN från Lublin, en mycket spännande teater som arbetar med att levandegöra Lublins judiska arv, hjälpte oss att organisera en turné, både i Lublin – området och över hela Polen. En del av musiken vi använde i föreställningen, var av Kroke, från Krakow. Denna grupp, våra idoler, var på Tokalynga en magisk kväll nåt år innan vi blivit färdiga med HELIG!. Vi bjöd dem på middag – och uppträdde för dom! Tack vare detta fick vi utan problem använda deras musik…  I Lublin spelade vi i Gamla Stan för mer än 2500 människor! I Kaziemerz Dolny, Deblin, Lubartow och Tykocin hade vi i allmänhet en mycket stor och varm publik. I Lubartow gick inte publiken på 700 personer hem efter föreställningen. De såg oss ta hand om vår rekvisita och packa bussarna. Och efter en timme eller så, började de droppa av. Många kom till mig, eller någon annan av oss i Albatross, för att ungefär säga: – Tack. Jag heter Jacek, Jag arbetar på fabriken där borta. Välkommen tillbaka till vår by. Hoppas att vi ses igen! Adjö! Jag tror att åtminstone 20 personer kom till mig eller oss på det viset! Vi var rörda.

Tykocin.
Tykocin är värt ett eget kapitel. Den lilla staden har en renoverad stor synagoga av sten. Den siste från Bialystoks judar, Szymon Bartnowski, brukade åka dit var dag. Vi hade några underbara oförutsägbara dagar med honom och med vänliga Tykocinbor.
 Vi träffade Szymon Bartnowski i Bialystok. I hans hem. Han bodde ensam. Frun var död. Vännerna, nästan alla, var också borta. Döda. Bodde i främmande länder. Han berättade om sitt dramatiska liv. Hur han kämpat underjordiskt mot tyskarna. Hur han tagits till fånga, förts till Auschwitz. Hur han senare rymt, tagit sig till Röda Armén och varit med och befriat Berlin. Under tidigt 90-tal, innan de sista judarna försvann, hade han varit ledare för Judiska Församlingen i Bialystok. Han sjöng jiddischsånger för oss, ville följa med till Sverige. Han tog oss på en vindlande resa, en dag vi tagit ledigt, in i Vitryssland, där han hade en vän. Vi passerade ingen gräns – men vi var i Vitryssland!
Vi spelade också i städer som Gdansk, Warszawa, Krakow, och Walbrzych. Alltid inför en stor publik.

 

HELIG! i Krakow, på Rynek.

Vissa människor följde vår turné. Vi såg dem i publiken om och om igen. En av dem gav oss en teckning. En kvinna gav oss en vacker ring efter föreställningen i Kaziemerz Dolny.
 Av den mycket omdiskuterade polska antisemitismen såg vi mycket lite. Tvärtom!

Polens största tidning skrev efter föreställningen i Tykocin:

”Berättelsen om Förintelsen som svenska Teater Albatross presenterade utanför den stora synagogan i Tykocin var chockerande sann. Själva spelplatsen var mycket speciell. Det är nästan omöjligt att hitta en i förintelsens sammanhang mer symboliskt laddad plats. Kriget tog livet av de flesta av invånarna i denna lilla by längs floden Narew, som förr var ett viktigt center för det judiska livet. Jag har sett många pjäser och filmer som berört Holocaust, ändå var detta chockerande sant.

…Vi befinner oss i hjärtat av en tragedi som vi inte kan förhindra. Med varje liv som går till spillo dör en del av världen. Aldrig blir världen densamma igen. En del av oss själva dör. Till och med det minsta lilla tecken på liv är heligt.”
Gazeta Wyborcza   30/6 98
Jag återvände själv ett par gånger till Tykocin, blev vän med en dansk man, Mogens Kjellgaard, som skrivit en bok om Tykocin-judarnas tragiska öde. En gripande bok. Han bodde med sin polska fru i Tykocin. Och jag förundrades hur man i Tykocin kunde göra något positivt av sin hemska judiska historia.

                    Efter turnén 1998 med gatuföreställningen HELIG! spelade vi mycket lite i Polen.

När vi besökte Lublin 1998 bjöd vi folk att hälsa på oss på Tokalynga i Sverige. Vi var mycket överraskade när 15 personer kom på besök i augusti samma år! Ett företag skickade sin personal till oss!
 Och lika överraskade blev vi när kanske 20 personer kom – en skolklass – året efter. 
Båda grupperna stannade nog en vecka på Tokalynga.

I december 1999 spelade vi, under en turné till Kaliningrad, ”Den Brinnande Mannen” på slottet i Ostroda utanför Olsztyn.
Detta var inom ramen för ”Svenska Kulturdagar”. Hatte Bärtilsson var en färgstark svensk kulturpersonlighet som arbetade i Olsztyn i slutet av 90-talet. Det var hans initiativ. Olsztyn är värt sitt eget kapitel. Där fanns teatermänniskor med rötter hos Grotowski och Gardzienice, som gjorde pedagogiska projekt med ungdomar. Tratwa, hette en inspirerande kulturförening. Jag åkte till småstäder nära Litauen, såg ungdomar göra spännande konst! En skådespelare arbetade i kyrkor. Med präster och menigheten återskapade han ritualer i kyrkan. Jag var med en natt. Fullsatt kyrka. Det var som att det aldrig skulle ta slut.

Några år senare, när jag var tillbaka i Zakopane, i Hasiors Museum, som kändes tomt utan sin husbonde, hände mig något märkligt. En man tog mig i armen på gatan i Zakopane, han tog mig in i sitt hus, till sin TV, som var på. Han sade något obegripligt och pekade på TVn, där ett flygplan gick rakt in i en skyskrapa. Märkliga bilder, det såg ut som New York. Han var mycket upprörd. Det här var 2001 och jag var med en medarbetare från Teater Albatross, Kristina Jacobsson, på en researchresa i Polen inför en föreställning om Kvinnoorkestern i Auschwitz: Det var länge sedan orkestern spelade. En vecka senare förstod vi vad som hade hänt i New York den 11:e september. När vi såg bilderna i den främmande mannens lägenhet trodde vi de var från nån slags krigsfilm.

Hösten 2008 spelade vi åter på Konfrontacje Festival i Lublin och några veckor senare på festivalen Maski i Poznan, där våra vänner Biuro Podroszy var arrangörer. Vi spelade då ”Det var länge sedan Orkestern spelade”, om Kvinnoorkestern i Auschwitz.

Jag slutar denna historia här.

Robert Jakobsson, Tokalynga.

Denna text är i huvudsak skriven på 1990 talet, uppdaterad första gången senhösten 2006, efter Marek Grechutas död. Och nu uppdaterad igen i februari 2024.

O Teatrze Albatross i Robercie Jakobssonie.

Działalność w Polsce.

Udaliśmy się do Wrocławia.

 

Wiosną 1970 roku kilku przyjaciół zapytało mnie czy chciałbym dołączyć do nich w podróży do Polski. Jeden z nich pożyczył od ojca Volvo Duett. Dlaczego nie? I wkrótce ruszyliśmy w drogę, jadąc na południe z Świnoujścia, przez piękne lasy. Dogoniła nas stara Wołga. Na tylnej kanapie siedział człowiek w kapeluszu, machający ręką, jakby chciał powiedzieć „witajcie w Polsce”. „Co za kraj” pomyślałem. Tacy przyjaźni ludzie, witający się nawzajem w ten sposób. Kilka minut później ten sam człowiek zatrzymał nasz samochód. Zatrzymał nas w środku lasu. Chciał wymienić pieniądze. Słyszałem, że w polskich bankach nie powinno się albo nie można było wymieniać pieniędzy. To dlaczego nie?! Wydawał się taki przyjazny.

Podczas noworocznego weekendu udaliśmy się do miasta, którego nazwy nie mogłem wymówić: Wrocław. Natknąłem się tam na świat zupełnie różny od Szwecji. Był pełen biednych, ale przyjaznych ludzi i miał bary mleczne, w których pyszne jedzenie prawie nic nie kosztowało. Bardzo polubiłem bary mleczne!
Mimo że nie interesowałem się teatrem, postanowiłem pójść z moimi przyjaciółmi  na spektakl. To było niesamowite doświadczenie. To było tak, jakby się we mnie otworzyły drzwi. Świat nagle wydawał się tak ogromny, a ja czułem się całkowicie bezpieczny w tej wspaniałej rzeczywistości. Wtedy i tam postanowiłem zostać aktorem, pracować w przyszłości z teatrem.

Przywiózłem z Polski płyty Marka Grechuty i Ewy Demarczyk. Stały mi się one bardzo drogie. Szczególnie Grechuta.

Jednego z ostatnich dni w Polsce zaprosiłem wszystkich, włącznie z naszymi polskimi przyjaciółmi, na kolację do ładnej restauracji. Moje szwedzkie pieniądze uczyniły mnie bogaczem – pieniądze mężczyzny z Wołgi znajdowały się w moim portfelu. Kiedy płaciłem, zrobiło się trochę zamieszania. Ludzie się śmiali. Najpierw nie rozumiałem. Moje pieniądze pochodziły z 1942 roku. Bezwartościowe. Mężczyzna w długim czarnym płaszczu, człowiek z kapeluszem, przestał być moim ulubieńcem!

 

Cud wzbudził marzenia teatralne.

 

Rozpoczęcie przygody z teatrem swoje trwało, lata mijały. Zacząłem ją faktycznie pięć lat później, a to, co widziałem w Polsce, nadal było moim punktem odniesienia. Po pewnym czasie, studiując teatr na Uniwersytecie w Göteborgu, zobaczyłem zdjęcia spektaklu, który widziałem we Wrocławiu. Zdałem sobie sprawę, że był to jeden z najbardziej znaczących spektakli tamtego czasu „Apocalypsis cum Figuris”, legendarnego Teatru Laboratorium Grotowskiego. Kupiłem więc książki, czytałem artykuły i rozmawiałem z ludźmi, żeby lepiej zrozumieć teatr Grotowskiego.

 

Założyliśmy Teatr Eld.

 

W 1976 roku, razem z dwoma przyjaciółmi, Ulfem Skogsénem i Pitą Fridell, założyłem teatr o nazwie Eldteatern. Chcieliśmy tworzyć teatr, który zabiera ludzi daleko od codzienności. Pracowaliśmy na wsi metodami zakorzenionymi w Grotowskim i Odinteatret. Opracowaliśmy autorskie zestawy ćwiczeń. Przez trzy lata tworzyliśmy godzinny spektakl o Rewolucji Rosyjskiej. Nie mieliśmy kontaktu z resztą świata teatru.

 

Hasior.

 

W tym samym czasie, jesienią 1976 roku, zobaczyłem w Göteborgu dużą wystawę Władysława Hasiora. Ta wystawa jest we mnie od tamtej pory. Doświadczenie w Galerii Sztuki przypominało mi doświadczenie, jakie miałem podczas spektaklu Grotowskiego. W przyszłości spotkam go ponownie. Wrócę do tego.

Po trzech latach bardzo intensywnej pracy, często zaplanowanej od rana do późnych godzin wieczornych, premierę miał spektakl zatytułowany „Zmartwychwstanie”.

 

Zmartwychwstanie.

 

Nasz spektakl od początku silnie działał na widzów. Gdy kiedyś, już jakiś czas po premierze, graliśmy na legendarnym Sprängkullen w Göteborgu, zobaczył go zespół Teatru Ósmego Dnia z Polski. To Joanna Helander, polska fotografka, dokumentalistka i pisarka o żydowskich korzeniach, przyprowadziła ich na nasz występ. Chcieli, żebym przyjechał i zagrał w Polsce. Mówili o festiwalu w Lublinie, Konfrontacje 1981…

 

Czarodziej z Lublina.

 

Jechać do Lublina? Przeczytałem „Sztukmistrza z Lublina” Isaaca B. Singera, polsko-żydowskiego autora. Pokochałem tę książkę i dzięki Singerowi bardzo zainteresowałem się wschodnioeuropejskim światem żydowskim, zagładzonym przez nazistów. Singer był moim ulubionym autorem przez kilka lat i oczywiście z niecierpliwością oczekiwałem wizyty w Lublinie.

Udaliśmy się w europejską trasę ze „Zmartwychwstaniem”. Graliśmy na scenie Akademii Ruchu w Warszawie, w pobliżu Starego Miasta. Akademia Ruchu zrobiła na nas duże wrażenie. Zobaczyliśmy nieruchomą(!) sztukę przedstawiającą podróż autobusem. Akademia Ruchu wyjaśniła po występie, że podczas premiery spektaklu grali go przez trzy godziny. To wyglądało tak: „Podróż autobusem” – tak brzmiała nazwa spektaklu – składała się z grupy aktorów siedzących na miejscach autobusowych. Całkowicie nieruchomych. Wszyscy byli jak posągi na swoich miejscach. Jedynym dźwiękiem było brzęczenie silnika autobusu. Hamowanie. Zmiany biegów. Teatr spodziewał się, że widzowie opuszczą salę po godzinie lub dwóch. – Nic się nie działo! Ale po trzech godzinach Wojtek Krukowski, dyrektor artystyczny Akademii Ruchu, zakończył występ… Cała publiczność nadal była na miejscu! Sukces! Czy można lepiej przedstawić beznadziejną Polskę niż poprzez podróż autobusem do nikąd!?

W Pałacu Kultury zobaczyliśmy też fragmenty teatru Józefa Szajny. Zostaliśmy wciągnięci w zaczarowany świat; filmowaliśmy, gdy spektakl trwał. Byli nieco zirytowani, prawdopodobnie uważając, że jesteśmy nietaktowni.

 

Festiwal Konfrontacje

 

W 1981 roku, dzięki Ósmemu Dniu, graliśmy na Festiwalu Konfrontacje w Lublinie. Zostałem tam aresztowany przez policję, gdy cały owinięty w bandaże, niosąc czerwoną flagę, chodziłem po ulicach w pobliżu Uniwersytetu KUL.

Dwóch policjantów ciągnęło mnie do radiowozu. Nie podobało im się, że chodziłem z czerwoną flagą i wołałem ”Halo” przez megafon. Zadawali mi różne pytania. Odpowiadałem swoją postacią, która znała tylko jedno słowo: Halo! Gdy dyrektor festiwalu przeprosił za mnie, wypuścili mnie. Gazeta festiwalowa napisała: ”Cudownie jest zobaczyć szwedzkiego aktora; robi coś zupełnie innego niż polskie teatry.”

Polska wrzała od marzeń Solidarności. Sklepy były puste. Ludzie pełni nadziei. Ale dla mnie nie festiwal był najważniejszy, a wizyta w Majdanku. Bardzo mną to wstrząsnęło. I był to początek wielu wizyt, które osiągnęły swój punkt kulminacyjny podczas naszego występu w 1985 roku w baraku w Majdanku dla ocalałych więźniów politycznych. Podczas tej pierwszej wizyty w Majdanku straciłem nad sobą kontrolę. Podbiegłem do płotu i próbowałem go zerwać.
Stare Miasto w Lublinie miało specjalną atmosferę, pełne było historii. Chcieliśmy tam wrócić. Zawarliśmy wiele nowych znajomości, w tym z ludźmi z Teatru Provisorium i innymi tzw. teatrami studenckimi w Lublinie. A młoda dziewczyna, Beata Ziemska, której później pomogliśmy przyjechać do Szwecji, była naszą wspaniałą gospodynią.

 

Solidarność.

 

W sierpniu 1981 i 1982 roku wróciłem do Polski. Duże demonstracje w Warszawie. Musiało to być w 1982 roku. Widziałem, jak funkcjonariusz ZOMO pobił starego człowieka. To było przerażające. Byłem ubrany cały na biało i niosłem duży bukiet kwiatów (z małym aparatem fotograficznym w środku). Spacerowałem po Starym Mieście. Policja nie pozwalała nikomu wejść na Stare Miasto… Ale, gdy tak ubrany na biało, bardzo powoli szedłem samotnie z kwiatami, policja otworzyła mi barierę! Szedłem sam przez Plac Zamkowy na początku Starego Miasta. Za mną ludzie walczyli, biegali i krzyczeli.

To było lato, gdy na środku Warszawy leżały wielkie krzyże z kwiatów. Wszystko było takie dziwne.

 

Obozy.

 

Nierealność bardzo pasowała do moich wizyt zarówno w Auschwitz, jak i w Majdanku. W Birkenau spacerowałem z przewodnikiem, byłym więźniem francuskojęzycznym, który chciał mnie wiele nauczyć. Komunikował się w bardzo intensywny sposób. Nie zrozumiałem wiele. Był naprawdę stary. Gdy mówił o wojnie, było tak, jakby wciąż trwała. Panowała gęsta mgła, a nagie kominy wyglądały na nierzeczywiste. Nagle widzę jelenia kilka metrów od nas. Nigdy tego nie zapomnę.

W Lublinie zawsze mieszkałem u mojej przyjaciółki Małgorzaty Sady. Z okna strychu mogłem patrzeć na Majdanek. Miałem pewien kontakt z byłymi więźniami politycznymi. Mieli stowarzyszenie o nazwie Klub Majdanka. Bardzo miłe starsze osoby, które opowiadały swoje zdumiewające historie. Mówili, że mogę przyjechać ze swoim teatrem i wystąpić w baraku na terenie obozu w Majdanku. Chcieli to zorganizować.

W tym czasie opuściłem Szwecję i pracowałem we włoskim teatrze, Teatro Nucleo. To tam dowiedziałem się o zamachu stanu Jaruzelskiego w grudniu. Dzwoniłem do przyjaciół w Polsce i Szwecji z automatu telefonicznego w Barze Ricardo, lokalnym barze obok teatru. To był koszmar – nie można się było dodzwonić, połączenia były przerywane, nie wiadomo było, co się dzieje. A połączenia telefoniczne były zdecydowanie za drogie.

 

Teatr Albatross i nasza oswojony kawka.

W 1984 roku wróciłem do Szwecji. Razem z moją ówczesną żoną, Nadią Scapoli, założyłem Teatr Albatross. Latem pojechaliśmy do Poznania, żeby odwiedzić Ósmego Dnia. Chcieliśmy później podróżować po Polsce przez jakiś czas. Przywieźliśmy ze Szwecji ptaka, młodą kawkę. Ptak nagle zachorował. Wszystko stało się bardzo dramatyczne. Pewnej nocy kawka zmarła. Pamiętam, że tuż przed śmiercią nagle całkowicie wróciła do zdrowia. Obudziłem moją żonę: „Popatrz, jest w porządku!” – i w tym momencie ptak zmarł. Wróciliśmy do domu. Moja żona uważała, że w tamtym czasie byłoby zbyt trudno podróżować w Polsce. Ludzie z Ósmego Dnia myśleli, że wróciliśmy do domu, bo ptak zmarł. Ale tak nie było. W każdym razie bardzo ich to rozbawiło.

 

Z Czarnymi Kwiatami do Polski.

W tym czasie stworzyliśmy spektakl ”Czarne Kwiaty” o Holokauście. Dzięki naszym polskim przyjaciołom było możliwe zorganizowanie w 1985 roku trasy po Polsce. Pomagali nam głównie młodzi, krytyczni ludzie. Przeważnie należeli do tzw. teatrów studenckich – Ósmego Dnia, Teatru Provisorium, Akademii Ruchu. Występowaliśmy w Białymstoku, Łomży, Toruniu, Bydgoszczy, Katowicach, Słupsku, Krakowie, Poznaniu, Łodzi, Lublinie i Warszawie. Graliśmy w domach kultury, teatrach, klubach studenckich. Zagraliśmy także w liceum w Toruniu. W niektórych miejscach zaangażowani byli burmistrzowie i inne bardzo ważne osoby. Wówczas dostawaliśmy pamiątkowe medale i wódkę. Też byli bardzo przyjaźni.

To był dziwny czas. W Szwecji nie byliśmy jeszcze bardzo znani i początkowo łatwiej nam było zagrać spektakl i przyciągnąć dużą publiczność w Polsce niż w Szwecji! Poza tym w Polsce byliśmy niezwykle bogaci. W Szwecji nie mieliśmy nic. W Polsce jedliśmy wołowinę tatarską; w Szwecji spaghetti.

PAGART.

Wróciliśmy do Polski w 1986 roku. Tym razem pomogła nam zorganizować trasę oficjalna Polska Agencja Artystyczna PAGART.
Tło: gdy mieliśmy wystąpić w jednym z domów kultury w Warszawie w 1985 roku, tydzień przed występem, gdy przejeżdżaliśmy przez Warszawę, odwiedziliśmy biuro PAGART w gigantycznym Pałacu Kultury. Chcieliśmy, żeby zobaczyli nasz spektakl. Byli bardzo nieprzyjemni. Powiedzieli, że wspierają tylko teatr zawodowy. Według nich Albatross był jedynie teatrem studenckim. Nie byli zainteresowani. Kiedy wychodziliśmy z biura, zirytowani ich arogancją, powiedzieliśmy im na odchodnym jeszcze raz, kiedy i gdzie będziemy występować w Warszawie w następną sobotę. Zagraliśmy. Po przedstawieniu przyszła do nas starsza kobieta. Głośno płakała. Po chwili zrozumieliśmy, że to była kobieta z PAGART-u. Sama szefowa. Bardzo przejęta spektaklem. Nagle potrafiła mówić po niemiecku. Opowiadała nam o swoim życiu, o wojnie, o Armii Krajowej. Czasami opowiadała, a czasami płakała. Później stała się naszą przyjaciółką. Wydaje mi się, że nazywała się Alina Jabłońska.

PAGART organizuje teatry studenckie.

Wszystko to doprowadziło do zorganizowania przez PAGART w 1986 roku międzynarodowego festiwalu teatrów studenckich w Stodole, słynnym klubie studenckim w Warszawie. Byliśmy szczęśliwi, że możemy wrócić. Pamiętam, że pieniądze na rejs do Polski dostałem osobiście od polskiego turysty w Göteborgu. Szef PAGART-u nie chciał (lub nie mógł) mieć nic wspólnego z zachodnimi bankami! Inną ciekawostką było to, że chcieliśmy pieniędzy na benzynę od PAGART-u. Byliśmy trochę zmęczeni tym, że kiedy trzeba było kupić benzynę w Polsce, za każdym razem musieliśmy nią napełniać kanister, a następnie przynosić ją do samochodu. A kupić benzynę musiał Polak. Więc większość naszych gospodarzy w Polsce nosiła dla nas ciężkie kanistry z benzyną. Z PAGART-em u boku myśleliśmy, że ta żenująca historia się nie powtórzy. Nic z tego. Alina Jabłońska powiedziała: Daj trochę czekolady chłopakom na stacji benzynowej, a pozwolą ci kupić benzynę po polskich cenach! Polska zawsze była Polską. Nasi gospodarze nadal musieli nosić ciężkie kanistry i czuć zapach benzyny.

Teatr Provisorium w Szwecji.

To podczas tej trasy graliśmy w baraku w Majdanku dla byłych więźniów politycznych. Był rok 1985, fascynował nas Sławek Skop z Teatru Provisorium w Lublinie, który zresztą bardzo nam pomagał. Kupiłem od niego polskie głośniki, których wciąż używam. Marzył o podróżowaniu po całym świecie, nawet o podboju świata, i my jemu oraz Provisorium w tym pomogliśmy! W ciągu roku Teatr Provisorium odwiedził Szwecję, zarówno Sztokholm, jak i Göteborg. W Göteborgu grali w Angeredsteatern, który był wtedy teatrem instytucjonalnym, ale  rządzili w nim lewacy z odchyleniem stalinowskim. Pamiętam, że Provisorium opowiadało o dziwnych i interesujących dyskusjach po przedstawieniu! Buntownicy z Polski spotkali się z buntownikami szwedzkimi…

Granie w baraku w Majdanku była wyjątkowe, panował tam rodzaj świętej atmosfery. Wśród widzów znajdowało się około 40 byłych więźniów (żaden z nich już nie żyje). Siedzieli całkowicie cicho, nieruchomo. Nikt nie spoglądał na przetłumaczony tekst. Byliśmy niepewni. Czy są znudzeni?
Rozmawialiśmy podczas posiłku, na który nas zaprosili po występie. Nie, nie byli znudzeni! Ale większość z nich nie była w tym baraku od czasu wojny. Pracowali dużo w Klubie Majdanka, odwiedzali szkoły, dzielili się swoimi doświadczeniami, pisali raporty o swoich przeżyciach, i tak dalej. Ale powrót do baraku był bardzo silnym przeżyciem. Poza tym byli zaskoczeni, że nasze przedstawienie było takie żydowskie. Było miło, ale ich to zaskoczyło! Jeden z byłych więźniów zaprosił też kilku 15-latków – wnuka i jego szkolnych kolegów. Młodzi ludzie byli wzruszeni, że mogą być tam razem z starymi więźniami. A starzy byli wzruszeni, że mogą być tam razem z młodymi.

W przedstawieniu mieliśmy dużą karuzelę zrobioną ze szkła, pomysł, który przyszedł nam do głowy od karuzeli istniejącej koło muru getta warszawskiego, karuzeli z wiersza Miłosza ”Campo di Fiore”. Gdy graliśmy tam w baraku, historia wróciła dla mnie. Karnawałowa muzyka i piękne kolory z oświetlonej, wirującej karuzeli wewnątrz baraku sprawiły, że fikcja stała się rzeczywistością. Byłem poruszony.

Przez rok Teatr Albatross, dziwnym trafem, był ulubieńcem PAGART-u. Potem nagle upadł Mur i historia zmieniła bieg.

Tokalynga Teaterakademi w Halland.

W 1988 roku Teatr Albatross kupił duży dom na wsi koło Göteborga. Nazwaliśmy ten dom Tokalynga Teaterakademi. Teatr Albatross nadal ma tam swoją siedzibę. Przyjaciele z Polski, aktorzy i osoby spoza teatru znaleźli drogę, żeby nas tam odwiedzać. Już latem 1988 roku mieliśmy pierwsze dłuższe polskie rezydencje z lokalnymi występami: Teatr Snow z Gdańska.

Władysław Hasior.

 

W 1989 roku wpadłem w kryzys artystyczny i osobisty. Po remoncie naszego domu przygotowaliśmy nową sztukę. Nagle praca stała się bardzo trudna. Ludzie byli wściekli. Aktorzy odeszli. Moja żona również zniknęła z naszą pięcioletnią córką. Byłem całkowicie sam w gigantycznym domu pośrodku lasu. Nie znałem nikogo mieszkającego w pobliżu. Wpadłem w depresję. Nie robiłem nic. Nie planowałem. Nic. Nie płaciłem rachunków.

Było tylko jedno, co dawało mi pewne pocieszenie: katalog wystawy o polskim rzeźbiarzu Władysławie Hasiorze. Katalog pochodził z wystawy, którą oglądałem w 1976 roku. Byłem nim zafascynowany. Pewnego dnia dowiedziałem się od szwedzkiego rzeźbiarza w drewnie Torstena Renqvista, że Hasior ma wystawę w Tallinnie. Udało mi się zdobyć numer telefonu największej galerii sztuki w tym mieście. Wiedziałem z programu, że Hasior mówi trochę po francusku, a ja rozmawiałem z mężczyzną, który dziwnie mówił po francusku. Nie mogłem zrozumieć, czy rozmawiam z Hasiorem, ale powiedziałem mężczyźnie, że przyjadę do Tallinna o określonej porze i zobaczę wystawę. I pojechałem. Znalazłem galerię, a tam była wystawa! W środku sali stał mężczyzna, który wyglądał jak zdjęcie Hasiora w katalogu programowym. Powiedział do mnie: ”Monsieur Robert Jakobsson?” To był on. Zakochałem się w wystawie. Zostaliśmy przyjaciółmi.

 

Teatr w wystawie Hasiora!?

 

Powiedziałem Hasiorowi, że chcę grać teatr na jego wystawie. (Byłem zaskoczony, gdy usłyszałem, co mówię). ”Cudowny pomysł, moja następna wystawa jest w Södertälje, w Szwecji!” Wróciłem do domu, nadal w depresji. Po chwili zadzwonił do mnie dyrektor Art Hall w Södertälje, Per Drougge. ”Słyszałem od Hasiora, że zamierzasz grać teatr u nas!?” Powiedziałem, że jestem przygnębiony i nie mam pojęcia, co mam zagrać. Próbowałem odmówić. Powiedział, że Hasior chce, abym przyjechał w określonym terminie w kwietniu, i dadzą mi 5000 SEK. Zmieniłem zdanie – powiedziałem tak!

I w słoneczny dzień wczesnej wiosny zaczęły mi przychodzić do głowy pomysły, teksty, obrazy… Pojechałem do Södertälje. Zagrałem moją małą sztukę; finałem było to, że spaliłem szczupaka, którego trzymałem w ręce. Wyobrażałem sobie to jako parafrazę buddyjskich mnichów palących się w Wietnamie i rzeźby Hasiora ”Ekologiczny Krzyk”. Po chwili ciszy Hasior przeszedł przez scenę do mnie. Nagle zobaczyłem, jaki był wielki. A teraz jego oczy szukały moich! Wtedy zrozumiałem, jaki on był nieśmiały, i że to prawdopodobnie pierwszy raz, kiedy mieliśmy kontakt wzrokowy! Chwycił mnie w ramiona, uścisnął mocno „na niedźwiedzia”, co odebrało mi dech w piersiach i powiedział mocnym głosem: ”Teatr Hasiorski”! Pomyślałem, że to pozytywny sygnał i byłem szczęśliwy.

Wróciłem znowu do domu. Ponownie wpadłem w depresję. Ale Hasior przekonał mnie, abym przyjechał ze swoją sztuką także na jego następną wystawę, tym razem do Espoo, w Finlandii. Granie tam również było bardzo miłe.

Czy mogę robić kopie rzeźb Hasiora!?

 

Dzień po występie zapytałem Hasiora, czy mogę uzyskać zgodę na wykonanie kopii niektórych jego dzieł, aby mieć „jakby własną” wystawę Hasiora. Nie podobał mu się ten pomysł i początkowo powiedział nie, ale zmienił zdanie, gdy zobaczył, jak posmutniałem po jego reakcji. „Dobra, ale musisz je nazwać replikami, a nie kopiami!” W ciągu kolejnych lat, aż do śmierci W. Hasiora, utrzymywałem z nim kontakt. Odwiedzałem go kilka razy w Zakopanem – w jego muzeum, gdzie częstował mnie swoją specjalną herbatą i opowiadał niezrozumiałe historie po francusku. (Oboje byliśmy bardzo słabi z francuskiego). Odwiedziłem go również w Brukseli, gdzie miał znaczącą wystawę. Tam kupiłem jedno z jego ulubionych dzieł: sztandar „Zwycięzca”. „Zwycięzca” wciąż znajduje się na stałej wystawie Hasiora w Tokalynga Theatre Academy. Zapraszam do odwiedzenia, drogi Czytelniku! Kiedy Hasior zmarł w 1999 roku, napisałem artykuł wspomnieniowy w Dagens Nyheter. Cytuję z tekstu: ”Gdy Kraków miał stać się w 2000 roku Europejską Stolicą Kultury, Hasior chciał zbudować system przewodów nad miastem, do których mógłby przyczepiać anioły z płonącymi skrzydłami. Płonące anioły miały podróżować nad miastem między przystankami, jak tramwaje z ich przystankami na dole”.

 

Rzeźby w Tokalynga.

 

Po powrocie do Tokalynga (nazwa małej wioski, w której znajduje się Teatr Albatross), zacząłem tworzyć te repliki z nowymi współpracownikami. Był to miły sposób na poznanie sąsiadów. Dali mi swoje rdzewiejące graty, stare, zepsute narzędzia rolnicze i temu podobne… Potrzebowałem tych przedmiotów, aby móc tworzyć repliki rzeźb Hasiora. I nagle zacząłem być bardzo aktywny. Sąsiedzi przychodzili zobaczyć, co robimy. Nie tylko tworzyliśmy repliki. Znalazłem tyle wspaniałych rzeczy, przez które mogłem się wyrazić, że zaczęły powstawać również moje własne rzeźby. Pewnego dnia, gdy rozmawiałem o mojej depresji, zapytałem sam siebie – dlaczego mówię, że jestem w depresji?! Czy kiedykolwiek czułem się lepiej!?

 

Do Teatru Laboratorium we Wrocławiu.

 

Zacząłem wyruszać w trasy. Spektakl nosił tytuł „Płonący człowiek”. Jego treść w dużej mierze opierała się na moich doświadczeniach z Polski, szczególnie z obozu koncentracyjnego Majdanek. Grałem dużo. Później występowało już trzech mężczyzn. Zostaliśmy zaproszeni do Wrocławia, aby zagrać w Teatrze Laboratorium, byłej scenie Grotowskiego. Był rok 1990. Dokładnie dwadzieścia lat po tym, jak zobaczyłem spektakl, który zmienił moje życie. I teraz byliśmy tam, w tej samej sali. Niektórzy z widzów mogli być tam również w 1970 roku. Dzień po naszym ostatnim występie zostałem zatrzymany przez młodą dziewczynę na ulicy. Chciała mi coś powiedzieć. Nie czuła się dobrze, idąc do teatru, ponieważ jej ojciec tam grał. Miejsce było dla niej święte. Ale nasz występ bardzo jej się spodobał. Chciała nam podziękować. Jej ojciec niedawno zmarł. Nazywał się Ryszard Cieślak. Żył i oddychał teatrem. Tęskniła za nim. Miała dwadzieścia lat. Pamiętałem, że 20 lat wcześniej jej ojciec najbardziej mnie oczarował. Zostaliśmy przyjaciółmi. To spotkanie ze śladem Teatru Laboratorium było ważne. Stefania Gardecka, wspaniała kobieta z biura, bardzo nam pomagała. Również stała się przyjaciółką.

 

Allen Ginsberg w Polsce!

 

A gdy kilka lat później, w 1994 roku, stworzyliśmy sztukę o życiu amerykańskiego poety Allena Ginsberga, Stefa, Teatr Ośmego Dnia i Provisorium pomogli nam w trasie po Polsce. Odwiedziliśmy nowe i stare miejsca. W Ósemkach mieliśmy warsztaty dla młodych ludzi. Było bardzo inspirująco. Młodzi ludzie byli pełni życia. Miałem wrażenie, że amerykanizacja, która ogarnęła Polskę po upadku muru berlińskiego, zaczynała się cofać. Byłem z tego bardzo zadowolony. Miłe nowe miejsce to Teatr Kana w Szczecinie. Teatr zmęczony czasem, z naprawdę zniszczoną podłogą sceny. Bardzo mili ludzie. Wspaniała publiczność.

 

W restauracji w Szczecinie.

 

W Szczecinie pojawił się właśnie jeden problem: Pozwól mi wyjaśnić. Zjedliśmy obiad w dość przyjemnej restauracji. Po posiłku lubię wypić kawę z mlekiem. Zauważyłem – od 1970 roku – że zazwyczaj nie było mleka w restauracjach. Żadnego świeżego mleka. Dlatego nie piłem kawy w polskich restauracjach. Ale ponieważ mieliśmy tam jeść przez 5 dni, a kelner nie miał dla mnie mleka, postanowiłem po obiedzie wyjść na spacer i kupić mleko samemu. Sklep okazał się zaskakująco daleko. W każdym razie, delektowałem się moją kawą z mlekiem. Kilka godzin później, po kolacji tego samego dnia, chciałem mleka do kawy. (Poprosiłem kelnera, aby włożył nasze mleko do lodówki). Ale dokładnie w ten sam sposób, w jaki wcześniej powiedział, że nie podają mleka, powiedział to ponownie… My przy stole byliśmy bardzo zaskoczeni. – Jest w lodówce, powiedziałem. – Nie, wylaliśmy je, bo nie podajemy mleka! Mur berliński wciąż tam był. W Polsce byliśmy ponownie w ’95. Znowu pomogła nam Stefania Gardecka, tak samo jak Biuro Podróży – nowy teatr z Poznania, grupa zwana ”Dziećmi Ósmego Dnia”.

Kazimierz Dolny.

 

W lecie 1994 roku podróżowałem z Susanną, przyjaciółką, do Kazimierza Dolnego. Zatrzymaliśmy się w pensjonacie nauczycielskim. Chciałem zobaczyć więcej z tego legendarnego, dawnego żydowskiego miasteczka. Co za piękne miejsce! Miasteczko, okolice, rzeka Wisła! Podążając śladami historii żydowskiej, odwiedziłem dawną synagogę. Kobieta pracująca tam oznajmiła mi chłodno, że to kino, a nie synagoga! W końcu odsunęła czarną zasłonę, „voilà”, za nią był duży obraz z czasów synagogi. Wyraźnie nie przepadała za mną. Następnego dnia rozmawiałem z dyrektorem teatru z Łodzi. Spacerowaliśmy wzdłuż brzegu Wisły. Po drugiej stronie rzeki był piękny zamek w ruinie. Rozmawialiśmy o różnych rzeczach. Powiedziałem, że dziwne jest, że to miasto, Kazimierz, było shtetlem żydowskim przed wojną, a teraz było tak, jakby ta historia nigdy nie miała miejsca; prawie nie było jej śladów. Był zdziwiony tym, co powiedziałem i ogólnie negatywnie nastawiony do tego, że miasteczko było żydowskie zaledwie jedno pokolenie temu. Byłem sfrustrowany i pomyślałem, że chcę zrobić sztukę o historii polsko-żydowskiej i wystawić ją na głównym placu – Rynku – w Kazimierzu Dolnym.

 

Wystąpiliśmy z teatrem ulicznym o Holokauście.

 

I to się stało! Zaledwie kilka miesięcy po powrocie z Polski zadzwonił telefon: Niesamowicie, to była kobieta z departamentu kultury Lublina, pytająca, czy chcielibyśmy przyjechać i wystąpić „z żydowskim teatrem na ulicach i placach w Lublinie latem następnego roku?” Było to trochę cudowne! W 1998 roku Teater Albatross przyjechał do Polski, aby wystawić sztukę SACRED!, która opowiadała historię zagładzonego świata żydowskiego podczas II wojny światowej. Był to spektakl uliczny z dużymi rzeźbami w stylu Hasiora, płonącymi. Teatr NN z Lublina, bardzo ekscytujący teatr, który pracuje nad przywróceniem do życia żydowskiego dziedzictwa Lublina, pomógł nam zorganizować trasę, zarówno w okolicach Lublina, jak i na terenie całej Polski. Część muzyki, którą wykorzystaliśmy w spektaklu, pochodziła od zespołu Kroke z Krakowa. Ta grupa, nasi muzyczni ulubieńcy, odwiedziła Tokalyngę w magiczny wieczór rok wcześniej, zanim zakończyliśmy SACRED!. Zaprosiliśmy ich na obiad – i wystąpiliśmy dla nich! Dzięki temu bez problemu użyliśmy ich muzyki…
W Lublinie wystąpiliśmy na Starym Mieście dla ponad 2500 osób! W Kazimierzu Dolnym, Dęblinie, Lubartowie i Tykocinie mieliśmy ogólnie bardzo liczne i serdeczne audytorium. W Lubartowie publiczność licząca 700 osób nie poszła do domu po spektaklu. Oglądali, jak składaliśmy i pakowaliśmy rekwizyty, ładowaliśmy do autobusu. Po godzinie czy dwóch zaczęli się rozchodzić, ale wielu przyszło do mnie albo do kogoś innego z Albatrossa, by powiedzieć: – Dziękuję. Mam na imię Jacek, pracuję obok w fabryce. Jesteście tu mile widziani. Mam nadzieję, że jeszcze się zobaczymy! Do widzenia! Przynajmniej 10 osób zbliżyło się do mnie lub do nas w ten sposób! Byliśmy poruszeni.

Tykocin.

 

Tykocin zasługuje na swój własny rozdział. Ta mała miejscowość posiada odrestaurowaną dużą synagogę z kamienia, w której graliśmy. Ostatni Żyd z Białegostoku, Szymon Bartnowski, codziennie tam chodził. Spędziliśmy kilka wspaniałych, nieprzewidywalnych dni z nim i innymi uprzejmymi mieszkańcami Tykocina. Spotkaliśmy Szymona w Białymstoku, w jego domu. Żył sam. Jego żona zmarła. Przyjaciele, prawie wszyscy, również odeszli. Albo nie żyją, albo żyją w obcych krajach. Opowiadał nam o swoim dramatycznym życiu. Jak walczył w konspiracji przeciwko Niemcom. Jak został schwytany, wywieziony do Auschwitz. Jak później zbiegł, przedostał się do Armii Czerwonej i brał udział w wyzwoleniu Berlina. W latach 90., przed zniknięciem ostatnich Żydów, był przewodniczącym Gminy Żydowskiej w Białymstoku. Śpiewał dla nas jidyszowe pieśni, chciał pojechać z nami do Szwecji. Występowaliśmy także w miastach takich jak Gdańsk, Warszawa, Kraków i Wałbrzych. Zawsze przed dużą publicznością.

                            Krakow Rynek.

Niektórzy ludzie śledzili naszą trasę. Widzieliśmy ich wśród publiczności wielokrotnie. Jeden z nich dał nam rysunek. Kobieta podarowała nam piękny pierścień po przedstawieniu w Kazimierzu Dolnym. W kwestii bardzo dyskutowanego polskiego antysemityzmu zobaczyliśmy bardzo mało. Wręcz przeciwnie!

Największa codzienna gazeta w Polsce napisała o SACRED! po przedstawieniu w Tykocinie:

”Historia Holokaustu przedstawiona przez szwedzki Teatr Albatross na zewnątrz wielkiej synagogi w Tykocinie była szokująco prawdziwa. Miejsce przedstawienia było bardzo specjalne. Trudno znaleźć miejsce bardziej symbolicznie naładowane w kontekście Holokaustu. Wojna pochłonęła życie większości mieszkańców tej małej wioski nad Narwią, która kiedyś była ważnym ośrodkiem życia żydowskiego. Widziałem wiele sztuk i filmów o Holokauście, ale to było szokująco prawdziwe.

 

…Znajdujemy się w samym sercu tragedii, której nie możemy powstrzymać. Z każdym utraconym życiem umiera część świata. Świat już nigdy nie będzie taki sam. Umiera część nas samych. Nawet najmniejszy znak życia jest święty.”

Gazeta Wyborcza Polska, 30 czerwca 1998 r.

Mieliśmy nieoczekiwanych gości.

 

Kiedy odwiedziliśmy Lublin w 1998 roku, zaprosiliśmy ludzi do odwiedzenia nas w Tokalyndze w Szwecji. Byliśmy bardzo zaskoczeni, gdy w sierpniu tego samego roku przyjechało 15 osób! Firma wysłała do nas swoich pracowników! I jeszcze bardziej zaskoczeni, gdy około 25 osób – klasa szkolna – przyjechało w kolejnym roku. Obie grupy przebywały co najmniej tydzień w Tokalyndze.

Po trasie z ulicznym przedstawieniem SACRED! w 1998 roku przez długi czas nie występowaliśmy w Polsce. Kilka lat później, kiedy wróciłem do Zakopanego, do Muzeum Hasiora, które bez swego mistrza wydawało się puste, spotkało mnie coś dziwnego. Na ulicy w Zakopanem złapał mnie za ramię jakiś mężczyzna, zabrał do swojego domu, do telewizora, który był włączony. Powiedział coś niezrozumiałego i wskazał na telewizor, gdzie samolot uderzył w drapacz chmur.

Dziwne obrazy, wyglądało jak Nowy Jork. Był bardzo zdenerwowany. Był to rok 2001, a ja byłem z koleżanką z Teatru Albatross, Kristiną Jacobsson, w podróży badawczej po Polsce na potrzeby przedstawienia o Orkiestrze Kobiet w Auschwitz. Tydzień później zrozumieliśmy, co wydarzyło się w Nowym Jorku 11 września. Gdy zobaczyliśmy obrazy w mieszkaniu nieznajomego, myśleliśmy, że pochodzą z jakiegoś filmu wojennego.

Zakończę tu tę opowieść. Później podróżowaliśmy, dzięki Teatrowi Provisorium i Biuru Podróży, ze sztuką o Orkiestrze Kobiet do Poznania i Lublina. Ktoś właśnie powiedział mi, że Marek Grechuta odszedł. Jestem smutny. Miałem nadzieję, że kiedyś wróci.

 

 

Robert Jakobsson, Tokalynga, 9 lutego 2024 r.

Ten tekst został napisany głównie w latach 90. i był aktualizowany od czasu do czasu.

l